Türk dilli Sovyet afişler
Sovyet afişlerine ilgi bugün bile çok canlı. Bazılarını grafik sanatı meraklıları artık ezbere biliyor. Bununla birlikte hiç görmediklerimiz epey fazla. Aşağıdakiler gibi. Bu afişler 1917-1945 arası dönemde Orta Asya ve Kafkasya’da yaşayan Türk dilli topluluklar için hazırlanmış. Bu da onları ana dili Türkçe olan biri için enteresan kılıyor.
Afişler devrim ve sosyalizm övgüsü, sınıf bilinci, eski ve yeni dünya kıyası, sanayileşme, kalkınma planları, sağlık, sivil savunma ve seferberlik gibi çeşitli konuları ele alıyor. Hazırlanış tarihlerine göre sıralandığında bir miktar evrim geçirdikleri dikkatlerden kaçmıyor. Örneğin kullanılan alfabeler. Sovyet iktidarının yeni kurulduğu dönemlerde afişlerde Arap alfabesi var. Ardından Latin dönem geliyor. 1940’tan itibarense Kiril.
Bir başka husus da şu: 1920’li yılların afişlerinde avangard unsurlar göze çarparken 1940’lara doğru taşların yerine oturduğu görülüyor. Sosyalist gerçekçilik edebiyatta olduğu gibi grafikte de dizginleri iyice ele almış.
Kolhoz temalı afişler diğerlerinden daha fazla. Bu da boşuna değil. Zira komünist partinin 1930’lar boyunca en önemli gündem maddelerinden biri tarımın kollektifleştirilmesi.
Afişlerdeki din karşıtı motifler de gözden kaçmayanlardan.
Afişleri Türkçeleştirirken yazının sonunda sıraladığım Rusça kaynaklardan yararlandım. Adı geçen Türk dilleri her ne kadar kendi dilimizle akraba olsa da bazı yerlerde ne söylendiğini çözmek mümkün olmadı. Yer yer yanlış aktarımlarda bulunmuş olabilirim. Uyaran olursa seve seve düzeltirim.
1921 tarihli bu Özbekçe afişte kızıl bayrağın üzerinde Arap harfleriyle “Hozer men de azada” yazılı. Yani “Şimdi ben de özgürüm.” Özbek kız üstündeki örtüyü atarak komünist gençlik örgütüne katılıyor. Genç komünistler kızı modern bir binaya buyur ederken, kızın ailesi cami ve eski yapıların olduğu tarafı işaret ediyor.
1921 tarihli Azerice bir afişten detay. Arap harflerini okuyamıyorum ama sol taraftaki Rusça ifadeye bakılırsa “Dünyanın bütün işçileri, birleşin!” diyor olmalı. [@KeskinArif‘e göre “Bütün cihan fukray-e kasibesi, toplanın!” yazıyor.] Burada dikkat çeken iki unsur var. İlki kızıl bayrağı elinde tutan kadının belden yukarısının çıplak olması. Tıpkı Delacroix’nın meşhur tablosundaki gibi. İkincisi ise bayrağın üzerinde sarı yıldıza bir de hilalin eşlik etmesi. Sonraki yıllarda bu sembolün kendine yer bulması iyice olanaksız hale gelecek.
1927 tarihli Azerice afiş. “Bakı proletarının 10 ıllıq mubarızesı.” Türkçesiyle: “Bakü proletaryasının 10 yıllık mücadelesi.” Solda iç savaşın aşamalarını temsil eden sahneler. Sağda yokuş yukarı tırmanan kalabalığın en önünde Rusça ve Azerice “Sosyalizme doğru!” pankartları, sağ altta petrol kuyuları.
1928 tarihli Rusça-Özbekçe afiş. Yukarıda Rusçası, sol atta Arap harfleriyle Özbekçesi: “Sovyet Doğu için. İşçi-Köylü Kızılordusunun 10. yılı”.
Yanalif veya Janalif olarak bilinen Latinize alfabeyle hazırlanmış Özbekçe bir afiş. 1928 sonrasına tarihleniyor olsa gerek. Okuyabildiğim kadarıyla şöyle diyor: “Kolhozcı, kembegal, ortahal dıyqan ortaqlar! Biz baharıkarge pahta ekiş bilen pahta 5 yıllıgıpı 3 yılda beçergen bolamız.” Günümüz Türkçesiyle: “Kolhozcu, yoksul, orta halli köylü yoldaşlar! Pamuğu mibzerle ek, bu sayede beş yıllık pamuk planını üç yılda tamamlayalım.” Bu afişte de iki dünya kıyasına başvurulmuş. Bir yanda tekniği kullanmasını bilen gürbüz Sovyet kolhozcusu, diğer yanda ilkel yöntemlerle tarım yapmaya çalışan diğerleri. Tam ortalarında da ellerinde Kuran taşıyan kulaklar, mollalar.
1930’ların başına tarihlenen Özbekçe bir afiş: “Beşyıllıqnı hec bir dua, terror ve buhtanlar bilan toqtatib bolmaydı. Beşyıllıgnı tört yılda tamaman beçeremiz.” Alt tarafta Rusçası var. Buna göre Türkçesi: “Beş yıllık planın yerine getirilmesi ne dua, ne terör, ne de iftira ile engellenebilir. Beş yıllık planı dört yılda tamamlayacağız”. Traktörün önünden kaçanlardan birinin elinde yine Kuran var. Sol tarafta bir başkası tekere bir sopa sokarak onu durdurmak istiyor.
1932 tarihli Azerice afiş: “Çocuk meydancası ve yaslısı olmayan bir pambuq qolxozu qalmamalıdır.” Yani: “Çocuk parkı ve kreşi olmayan pamuk kolhozu kalmamalıdır.”
1930’ların başından Azerice bir afiş: “Muzdur, yoksul ve ortabab qendlinin müttahid kuvvası ile biz kolçomakı ezeriz.” Türkçesi: “Irgat, yoksul ve orta sınıf köylünün birleşmiş gücüyle biz kulakı ezeriz.” Kulaklara Azerice kolçomak dendiğini de buradan öğrenmiş oluyoruz.
1930’lardan Rusça bir afiş: “Doğunun emekçi kadını! Kendini özgürleştir, fabrikaya gir, kolhoza gir! Sosyalizmi inşa edenlerin saflarına katıl!” Fonda anlamı kuvvetlendiren iki deve figürü.
1933. Özbekçe: “Yaman kolhozlar yok, yaman rehberler bar!” Türkçesi: “Kötü kolhoz yoktur, kötü idareci vardır.” Sarı ve siyah alanlar içerisinde yine yeni ve eski dünya kıyası.
1933 tarihli bu Özbekçe afişte kolhozcular iş yerinden mal çalan hırsızları ve aylakları enseliyor: “Kolhozlarda mihnet intizamını müstehkemle!” Türkçesi: “Kolhozlarda çalışma disiplinini kuvvetlendir.” Söylemeden geçemeyeceğim, bıyıkların maşallahı var!
1933 tarihli bir başka afiş. Yine Özbekçe: “Biz tamandan kolhozlar yüz prosent mehanizmleştirilgen de hem, qışlaq hoçalıgıda atsız işleş mümkün emasligini korler hem ve goyaki koreturgan kişiler hem korüşleri lazım. Koklemni alayık bu peyitde her kün her saat biz ücün qıymatlıdır.” Türkçe mealen: “Her ne kadar kolhozları makineleştirmiş olsak da atların bakımını ihmal etmemeliyiz. Tarlada çalışmak için atlara hala ihtiyacımız var. Çünkü tekerlekli traktörler toprağa saplanabilir.”
1933. Özbekçe: “Pahta tayyarlaşnı müddetide beçeremiz.” Türkçesi: “Pamuk hasadını zamanında gerçekleştireceğiz.”
1933. Kırgızca: “Kommunistik caşlarsoyuzı, her qanday işde oz cardamını berüci, oz teşebbusi, öz posınını korsetuci zerbdar grüppa boluvı kerek (LENİN).” Lenin’den yapılan alıntının Türkçe meali Ömer Yalçınkaya’nın işaret ettiğine göre şu şekilde: “Komünist gençlik birliği üyeleri (Komsomol) her işte yardımcı olarak, kendi girişimleri ve becerileri ile gönüllü gruplar oluşturmalı.”
1930’lar. “Samolyot bir saat ucgan yolnı karvan bir kun, hafta va bir aylab yuradı.” Türkçesi: “Uçağın bir saatte gittiği yere kervanlar günler, haftalar, aylar sonra ulaşır.”
1934. “Millionlarca işçi va kolhozcilar amanat kassalarinin azalari.. Amanatcilar! Amanat kassalarıdan tapsırıqlannıznı diqqat bilan va tez baçarislarını talab qlınız.” Türkçesi: “Milyonlarca işçi ve kolhozcu parasını devlet bankasına emanet ediyor. Tasarruf sahipleri! Bankaya gittiğinizde size dikkatle hizmet etmelerini ve verdiğiniz görevin ivedilikle yerine getirilmesini talep ediniz.”
1935. Özbekçe: “Lenin oldı, lekin Leninizm yaşıydı.” Türkçesi: “Lenin öldü, lakin Leninizm yaşıyor.”
1935 tarihli Tatarca bir afiş. En altta Rusça “Tatar kulübü” ifadesi. Solda “Boten donia inqilabe bulır.” Son kelimeyi anlamlandıramadım: “Bütün dünya devrime” bir şey ama ne? [Yazının sonuna bir yorum ekleyen Kaan Muhammet Şahin’e göre: “Bütün dünyada devrim oluyor”]
1936 tarihli Özbekçe bir 1 Mayıs afişi. Çözünürlüğü düşük, o nedenle okuması oldukça zor. Ortadaki pankartta Stalin’in meşhur sözlerinden biri var: “Yaşam artık daha iyi, yaşam artık daha neşeli.”
Özbekçe bir afiş. Ortada “Ozbek Yeni Elifbesi” yazılı bir tahta. En üstte “Tehnike çehetiden yokarı turgan yeni latınlaştırlgan elifbede ammanın savadlı bolışı sosializm qurulışını tezletüv ücün ert zerur şertdir.” yazılı. Tam çözememekle birlikte, sanırım sosyalizmin kuruluşunu hızlandırmak için latin alfabesine geçişin zaruri olduğundan söz ediliyor. Halbuki birkaç yıl sonra bu alfabe de değişecek ve Özbekler Kirile geçecektir. Afişin altında bir ekskavatör medrese öğrencilerini ve Arap harflerini süpürüyor.
Savaş yılları. 1942 tarihli bu afişte Maksim Gorki’nin bir sözü artık Kirille yazılan Özbekçe’ye çevrilmiş: “Agar düşman taslim bulmasa, uni mahv etadilar”. Yani “Düşman teslim olmazsa yok edilecektir.”
1941-1945 döneminden Azerice bir afiş: “Uşaglar, veteni goruyun! Düşmani küdün, yaşlı adamlara heber verin!” Şart değil ama yine de Türkçeleştirelim, eksik kalmasın: “Çocuklar, vatanı koruyun! Düşmanı gördüğünüz zaman yetişkinlere haber verin.”
1941-1945’den bir başka Azerice afiş. Bu da Kiril alfabesiyle: “Donor olmag patriot üçün boyük şerefdir!” Yani “Donör olmak (kan vermek) bir yurtsever için büyük şereftir.”
1941-1945 döneminden Azerice bir afiş: “Şanlı doyuşçulerimiz üçün yün şeiler tohumak, isti paltar tikmek ve yamamag işlerini içtimai esaslar üzre teşkil edek.” Türkçesi “Şanlı savaşçılarımız için yün eşya dokumak, sıcak tutan giysiler dikmek ve tamir etmek gibi işleri toplumsal esaslar üzerinden organize edelim.”
Kaynaklar:
1. http://rus.azattyk.org/media/photogallery/russia_central_asia_propaganda_ussr/25111834.html
2. http://polit.ru/article/2009/05/07/bobrovnikov/
3. http://russian.eurasianet.org/node/60306
4. http://itar-tass.com/moskva/673182
5. https://www.flickr.com/photos/brambeus/sets/72157638628095505
6. http://www.sultanov.azeriland.com/istoria_neimeet/page_15.html
7. http://humus.livejournal.com/3766901.html
8. http://www.pr.uz/vistavki-v-tashkente/7724
Not: Burada yirminin üzerinde afiş var, elbette asıl sayı çok daha fazla. Rusya’da faaliyet gösteren Mardjani Vakfı 2013 sonbaharında bunlardan 250 kadarını Moskova’da sergilemiş ve ardından da bir albüm haline getirmişti. Albümün Rusça orijinal adı Плакат Советского Востока. 1918-1940.
