Karmatiler kimdir?

Bugünkü bahreyn civarında, zamanın abbasi halifelerinin zulmüne karşı gelişen bir isyanla doğan, ortak mülkiyet temeline dayalı bir  islam devleti. yaklaşık iki yüzyıl yaşamış, abbasi halifelerinin korkulu rüyası olmuşlardır.

kabe’yi basıp “bu taşa mı tapıyorsunuz?” diyerek hacıları kılıçtan geçirip hacer ül esved’i kaçırmaları, en ünlü vukuatlarıdır.

zenci isyanının devamı olarak gelişen, adaleti amaçlayan mistik sosyalist bir hareket olarak yayıldı.

Kurucusu hamdan bin eşas el karmat’dır.

ilk merkezleri kufe’nin doğusundaki hamdan’dı.

ikinci merkez bahreyn bölgesidir.

iran karmatileri ve bahreyn karmatileri olarak iyiye ayrılırlar.

iran karmatileri ılıman bir tavır sergilerken, bahreyn karmatilei sertlikleri ile tanınmaktaydılar.

Hacer-ül esved bayreyn karmatileri tarafından alı konulmuş ve bu hareket kendi içleri arasında bölünmelere yol açmıştır 100 yıl süren bu hareketin sonunu hazırlamıştır.

Karamtiler Bahreyn bölgesi ele geçirdikten sonra basra ve kufe bölgelerini de ele geçirmişlerdir. üzerilerine abbasilerin gönderdiği kuvvetleri de yendikten sonra daha da gaza gelen karmatiler hacer ül esved taşını da kaçırmışlar ve hakimiyetleri sona erinceye kadar da kimseye kaptırmamışlar.

Abbasiler, hacıları bir slogan bile atmadan kılıçtan geçiren bu devrimci gruba karşı melikşah’tan yardım isteyince o da türkmen beyi artuk bey’i göndermiş, artuk bey de karmatilere o döneme kadar yaşadıkları en büyük bozgunu yaşatmıştır.

Aslında bahreyn’deki karmatilerin diğer karmati gruplarına göre daha çok etrafı karıştırmasının bünyelerine giren bol miktarda bedevi sebebiyle olduğu söylenebilir.

“karmatiler: 9. yüzyılda ortaya çıkmış olan ilk islam komüncüleri.

Yani  anadolu’da “fetret devri”nde önem kazanan şeyh bedrettin hareketinin ataları.

karmatilik, gizli bir örgüt: tarihteki ve günümüzdeki

bütün gizli örgütlerin anası; hasan sabbah’ın haşşaşinler’ine de

kaynaklık ediyorlar.

Fütüvve yani ahilik de bunlardan geliyor.

Hurufi inancı da bunlardan türüyor.

Arap yarımadası’nın güneyinde korsanlık yapıyorlar.

Zenginden alıp yoksula vermek, genel uygulamaları.

Bu açıdan robin hood’un da ataları.

930 yılında mekke’yi fethedip, hacer-i esved’i kaçırıyorlar.

Karmatiler’le başa çıkamayan abbasiler, selçuklu sultanı melikşah’tan yardım istemek zorunda kalıyor.

içki haram değil, şarap içiyorlar, güneş doğmadan iki rekat, güneş battıktan sonra da iki rekat namaz kılmanın, yılda iki gün oruç tutmanın yeterli olduğuna inanıyorlar.

Bu nedenle bu dinin gereklerine göre değil de, kendi toplumsal yaşam koşullarına göre ve daha çok da eski inanç sistemlerine göre bir ibadet biçimini benimsemişlerdi.

Örneğin yılda biri Newroz (21 Mart) diğeri Mihrican (16 Eylül)’da olmak üzere sadece iki gün oruç tutuyorlar,

Yine daha önce yazıda geçtiği gibi kadın erkek ilişkilerinde şeriat kanunlarını tanımıyorlardı.

Ruh göçü olarak bilinen Tenâsuh’a inanıyorlardı.

İkincisi tarihseldir: Kerbela katliamı, iki önemli şeye tekabül eder: Bir; İslam öncesi Arap toplumundaki yozlaşmış haliyle bile olsa doğrudan demokrasiye dayalı (haksız biçimde Cahiliye Devri diye adlandırılır) gelenek, İslam’ın ilk döneminde Şûra (bir çeşit istişare, akil adamlara danışarak yönetimsel kararları alma) biçiminde devam etmişti. Hz. Hüseyin’in katledilip Yezit’in tahta geçmesi, bu demokrasi geleneğini mezara gömmüş; hanedanlığı kurmuştur. İki; sosyal eşitsizliklere itiraz noktasından isyan aşamasına gelmiş kitleler, başkaldırı için Kerbela ve Hz. Hüseyin (veya Ehli Beyt’in yenilmiş tanrısal hakları) şiarına sarıldılar.

Üçüncüsü siyasal ve ideolojiktir: İran’daki antik Mazdekilik gibi eşitlikçi/ortakçı isyancı hareketlerin o zamana miras bıraktığı sınıfsal ve ideolojik birikim; Ehlibeyt’i bayrak yapmakla birlikte, klasik Ehlibeyt çerçevesini (yani Ehlibeyt’in tanrısal hakkı) aşarak, Asya, Afrika ve Ortadoğu’da muazzam bir sosyal, siyasal, ideolojik fırtınaya dönüşmüştür. Önüne gelen iktidarları yıkanlar veya yıkmaya çalışanlar, Ehlibeyt’i bir simge, bir isyan işareti ve eşitlikçi yeryüzü cennetinin altın anahtarı olarak ele almışlardır. Mesela Hallacı Mansur’un alalım; genelde sanki Hallac gariban mistik bir sufi, bir meczup gibi anlatılıyor. Enelhakk dediği için katledildiği çokça yazılıp çizilmiştir. Peki, onu Enelhakk demeye götüren hangi isyancı/devrimci felsefeydi ve hangi eylemci örgütlenmeydi? Elimdeki kaynaklara göre, Hallacı Mansur’un İsmaililerin bölge sorumlusuymuş.

Dolaylı olarak evet. Irak’tan Horasan’a, yani İran’a geçen ve oradan da Anadolu’ya gelen iki kol vardır. Suriye ve Irak üzerinden gelen kolu ciddi biçimde etkilenmiştir. Moğolların istilasından kaçarak Horasan bölgesinden gelenlerse, bir müddet Hasan Sabbah’ın kalelerine sığınmışlar.

Doğru. Mesela Hacı Bektaş’ın da Anadolu’ya gelirken bir müddet Hasan Sabbah’a bağlı kalelerden birinde kaldığı ve o felsefeden epeyce etkilendiğine dair işaretler var.

Günümüz Alevilerin 1000’li yıllardaki ataları, bir anlamda İsmaililere bağlıydılar. İsmaililer, Moğol istilaları sonucunda yıkılınca ya Hindistan’a kaçtılar yahut sufi akımlar içinde gizlendiler. Erdebil, başlangıçta bir tasavvuf ocağıymış zaten. Şah İsmail kendi sistemini kurunca, Aleviler bu sefer isyan ocağını, deyim yerindeyse yitik cennetlerini İran’da aramaya başladılar. “Şah’a gidelim!” bunu ifade eder. Özgürlük arayışını Şah İsmail üzerinden aramaya başladılar.

Evet, İsmailidirler. Hasan Sabah, İsmaliliğin Nizari koluna isyancı ve eylemci bir nitelik kazandırıyor. “Hasan Sabah Gerçeği” isimli kitabımda belirttim: İran ve çevresinde yüzü aşkın kalesi var. Ama Hasan Sabbah yönetiminde klasik devlet örgütlenmesi yok. Bu, Anadolu Alevilerine de böyle tevarüs etmiştir. Anadolu Alevileri de devlet istemiyor fakat bir toplumsal düzeni istiyor.

Hasan Sabbah cephe savaşı da yapıyor arada bir de suikast tarzı mücadele yöntemine de başvuruyor. Selçuklu baskısına karşı savunma refleksiyle hareket ediyor. Selçuklu ordusu kendi üzerlerine geldiğinde karşı harekete geçiyor. Suikastlar o toplumu korumak amaçlıdır. Çok ilginç bur durum daha var: Hasan Sabbah’a bağlı Suriye’deki fedailer, Kudüs’te Haçlılarının canlarına okumuş; onları yıprattıktan sonra Selahattin Eyyubi gelip şehri teslim alabilmiştir. Kudüs’teki Haçlı yönetimini dize getiren Hasan Sabahçı militanlardır. Kaymağını Selahattin Eyyubi yemiştir.

Nasır-ı Hüsrev seyahatnamesinde anlatır. Der ki; “çok barışçıl bir toplum. Üretilen her şey ortak. Hiç kimsenin özeli yok. Çocuklar toplumun tümünün sahip çıktığı ortak değerlerdi. Kreş benzeri yapılarda çocuklar hem ciddi bir eğitim alıyor hem de kadın erkek herkes tarafından bakılıyor. Dışarıyla ticarette dürüstmüşler. Yüksek bir kültüre sahiptirler. Yeryüzünde insanların kurduğu eşitlikçi bir cennet. Sendikal örgütlenmeleri var. Örgütlü bir toplum.”

Zaten bu düzendir onların başlarını yiyen. O günkü üretim ilişkileri tarihin seyrine uymuyordu. Yani tarihsel bakımdan yükselen feodal düzenle eşitlikçi Karmati toplumu arasında kan uyuşmazlığı vardı. O zamanın ruhuna aykırı bir cennet. Bu yüzden Alevilere yaptıkları gibi, onlara da olmadık (mum söndü, kadınlar ortakmış gibi) iftiralar atmışlar.

Yine en temel bir toplumsal kesim olarak kadınların toplum içerisindeki etki düzeyleri hissedilir derecede artmıştı. Kadınlar her türlü toplumsal faaliyet içerisinde erkeklerin yanında yer alıyordu. İslamiyet’in ibadet alanlarından bile uzaklaştırmış olduğu kadın, Karmati hareketinin geliştirdiği sistem içerisinde belli düzeylerde toplumsal yaşama katılmaya başlamıştı. Bu ise dönemin koşulları içerisinde önemli bir gelişme olarak görülmektedir. Hatta bazı kaynaklarda kadın-erkek ilişkilerinde İslamiyet’in dayattığı imam nikâhının kaldırıldığını, bunun yerine karşılıklı gönüllü birlikteliklerin esas olduğu bir ilişki sisteminin hayata geçirilmek istendiği yazılmaktadır.

Ahiret ve cennet kavramlarını benimsemiyor, asıl cennetin bu dünya olduğunu savunuyorlardı.

Kıbleleri mekke değil, kudüs”diye bahsettiği müslüman kavim…

 Tayyip Erdoğan’ın Fethullah cemaatine yönelttiği “Haşhaşiler” suçlaması ile Nizari İsmailiğin fedaisi Hasan Sabbah ve militanlarını tartışmaya başladık.

Başta Marco Polo olmak üzere Avrupalı gezginlerin hayal dünyasının ürünü olan ve İslam tarihçilerinin üzerine atladığı “sahte cennet bahçeleri ve bu sahte cennette güzel kızlarla geçirilen hoş anları ebediyen yaşamak için kendilerine verilen uyuşturucunun etkisiyle birer intihar komandosuna dönüşen ‘haşhaşi’ militanlarının yaptığı suikaster” gerçekmiş gibi 13.yüzyıl aradan sonra yeniden yazılıp çizilmeye başlandı.

Resmi Türk tarihine eleştirel gözle bakanlar nedense Resmi İslam Tarihi’ni eleştirmekten kaçındığı için İslam’ın “ötekiler”i sayılan Hasan Sabbah ve “Haşhaşiler” de şehir efsanesi gibi uydurma hikayelerle tanındı bugüne kadar.

Hasan Sabbah ve Haşhaşiler İsmaili inancına bağlıydı.

Basra’da 150 yıl komüncü bir yaşamı esas alan bir toplum oluşturan Karmatiler de öyle.

Faik Bulut, hem Hasan Sabbah’ı hem de aynı koldan gelen Karmatiler’i uzun yıllar araştıran bir yazar. Bu iki konuyu iki ayrı kitapta toplamış. “İslam Komüncileri: Karmatiler” kitabının üçüncü baskısı çıktı. Bulut’la hem Karmatiler’i hem de Hasan Sabbah ve “Haşhaşiler”i konuştuk.

Ondan öncekiler de var ama Karmatiler kadar planlı, projeli, geleceği öngören bir toplum tasavvurunu, ütopyasını sistemli biçimde hayata geçirip uygulayan başka bir topluluk tanımıyoruz. O yüzyılda İslam imparatorluğu sınırları içindeki Fas’tan Afganistan’a kadar olan bölgede ciddi bir Batinî-Alevi hareketlenmesi, iktidardaki Sünni sultasına karşı ciddi isyanlar vardır. Bu isyanlar, bazen başkaldıranları iktidara taşımıştır. İran, Fas ve Tunus’taki özerk yerel beylikler veya yönetimler biçiminde yahut Mısır’daki Fatımiler gibi devlet şeklinde olsun alternatif bir toplum ve sistem arayışı içinde hareket etmişlerdir. Karmatiler bunların en radikalleri: çünkü onların bulundukları Mezopotamya, sınıfsal ve siyasal çelişkilerin en yoğun yaşandığı bölge. Köklü bir devrimcilikten başka çıkar yolları yok.

Hem mevcut düzeni ideolojisi, inancı ve üretim ilişkileri açısından reddetme hem de paylaşım açısından eşitlikçiliği, ortakçılığı esas alan bir radikal akımdır Karmatilik. Suriye’de Misyaf denen yöredeki Karmatiler’den, Hasan Sabahçı İsmaililerin bir kolu olan Şeyh Sinan hareketi vardı; kelimenin tam anlamıyla radikal bir eylemci ve komüncüymüş. O tarihte başkenti Lahsa olan günümüzdeki Bahreyn’de oluşmuş bir toplumdan, devletimsi bir sistemden söz ediyoruz. Tam olarak devlet diyemiyoruz çünkü onlar devlete de karşı bir devlet anlayışına sahipler. Günümüzde Anadolu Alevilerine miras kalan en önemli şeylerden birisi iktidarı benimsememe anlayışına sahip bir toplum özlemidir. İktidarın ezen, baskı altına alan yönünü değil sadece idare eden, düzenleyen, insan ilişkilerini, üretim ilişkilerini tepeden gözleyen,denetleyen bir yapıyı esas alıyorlar.

Tarih sahnesine çıkışları 900’lü yıllara dayanır. Hasan Sabbah hareketini de hesaba katarsak Moğolların büyük istilasına kadar bir süreci kapsıyor. Bu dönem de genelde Abbasi yönetimi sırasında ve Basra, Kûfe merkezli bugün Irak sınırları içinde kalan ama İran’a yakın bir coğrafyada ortaya çıkmış. Bütün o toplumsal huzursuzluklar, adil olmayan üretim ilişkileri, eşitsizlikler, sınıfsal ayrımlara karşı felsefi, ideolojik, siyasi, düşünsel açıdan radikal bir hareketin doğmasına zemin hazırlamış. Mesela ilk İslam ansiklopedicileri sayılan İhvan-ı Safa hareketi çok ciddi bir fikirsel uyanıştır. O dönemde de insanlar çok sorgulayıp, çok tartışıyorlar. Aklı ön plana alarak sadece Tanrı’nın varlığı ile kaim değil, kendisinden hareketle deneyimsel olarak bir yere varmayı hedefliyor.lar Niçin bu böyle diye sorarken de önünde yeni ufuklar açılıyor.

Mutezile biraz Emevi döneminin bir akımı. Emeviler, kendileri gibi zalimlerin ve yapılan zulmün bir Tanrı yazgısı; kaza ve kader olarak halka reva görüldüğünü ileri sürerlerdi. Mutezile, Allah vergisi aklın insana düşünüp, sorgulayıp ve itiraz etmesi için verildiğini vurguladı; siyasi-felsefi bir çıkışla muhalefet yürüttü. Sorgulayıcı yapısıyla Mutezile önü açmıştır ama sonuçta resmi İslam’ın çerçevesini aşamamıştır; süreç içinde bağnazlaşmıştır. Oysa Karmatilerin fikirleri özgürlükçü ve özgürleştiriciydi; zira resmi İslam’ın çemberini aşmasını bildiler.

Evet, öyle. Öncesinde Basra yöresinde Zenci ayaklanmaları da var. Fatımiler, mesela Ehli Beyt sevgisi ve eşitlikçi anlayış ile geldiler. Mısır’da bir devlet kurdular; felsefe okulu açtı, belli oranda eşitlik yarattılar. Ancak süreç içinde tutuculaşıp, gericileştiler. Karmatiler, Fatımi geleneğinin bir uzantıları olmakla birlikte köylü-emekçi (şehirde çalışanlar) ittifakına dayanan bir anlamda baldırı çıplaklar hareketiydi. Başlangıçta destek aldıkları Fatımilerin tutuculuğuna da isyan ettiler. Dikkat edilirse Karmatiler, iktidar karşıtı bir hareket ama nihilist değiller. Yıkmakla yetinmiyorlar; yerine alternatifini inşa ediyorlar. Devrimcilikleri de burada yatıyor zaten. Bir alternatif toplumsal düzen yaratıp uyguluyor ve bunu da 150 yıl Bahreyn çevresinde yaşatabiliyor..

Üç şeyle açıklıyoruz: İlki toplumsaldır. Sasani İmparatorluğu yıkıldıktan sonra on binlerce köle, köylü, yoksul Medine ve Mekke’ye şehrine akın etti. Her iki şehirde Medine’de yoksul mahalleleri, varoşlar oluştu. Çoğunluğu farklı kültürlerden gelen en alttakilerdi. Bunlara o dönemde tek sahip çıkan Hz.Ali’dir. Bugünkü terminoloji ile belirtirsek; Hz.Ali, “sosyal demokrat” bir anlayışla bu göçmenlerin yani mevalilerin hem koruyucusu hem de haklarının savunucusu sayılır. Müslüman Arap aristokrasi, Mekke ve Medine’de ticaretten ve sömürüden ötürü servetine servet ekledi. Diğer Kureyşliler ise, Irak’a yığıldılar. Verimli Şatt’ül-Arap arazilerindeki büyük çiftliklerde köleleri çalıştırdılar. Sosyal eşitsizlik, sınıfsal ve etnik (efendi konumundaki Araplar ile onlara sığıntı ve yanaşma konumundaki mevali denen diğer milletlerden insanlar) çelişkiler arttı; keskinleşti. Hz.Ali, siyasal ve sosyal tutumuyla, teşbihte hata olmaz kabilinden söylersek, 1970’lerdeki “Ecevit-Karaoğlan” efsanesi gibi bir efsane ile ön plana çıktı.